Warunkowe umorzenie postępowania o czyn z art. 77 ustawy o rachunkowości
Warunkowe umorzenie postępowania karnego stanowi instytucję prawa karnego, która w wielu sprawach karnych, w tym karno-gospodarczych może być sposobem na korzystne zakończenie sprawy dla osoby odpowiedzialnej, chroniąc przed daleko idącymi konsekwencjami związanymi z wyrokiem skazującym. Tytułem przykładu można wskazać sprawę dotyczącą odpowiedzialności karnej za czyn stypizowany w art. 77 ustawy o rachunkowości, w oparciu o który to przepis organy ścigania formułują zarzuty wobec członków zarządu spółek, w konsekwencji np. niezłożenia w sądzie sprawozdania finansowego za dany rok z działalności spółki.
Tytułem przykładu można wskazać, że podstawą do postawienia tego rodzaju zarzutu może być niezłożenie sprawozdania finansowego nawet w sytuacji braku rzeczywistej aktywności gospodarczej spółki. Nawet w sytuacji, gdy obowiązki związane z rachunkowością zostały powierzone zewnętrznemu biuru rachunkowemu, odpowiedzialność karna w dalszym ciągu może zostać przypisana prezesowi zarządu, który odpowiada za sprawozdawczość rachunkową spółki. To stanowisko znajduje pełne odzwierciedlenie w dominującej wykładni orzeczniczej, zgodnie z którą profesjonalista piastujący funkcję kierowniczą w spółce kapitałowej nie może powoływać się na nieświadomość obowiązków sprawozdawczych. Pogląd ten znajduje potwierdzenie także w praktyce organów ścigania, które – niezależnie od przyczyn zaniedbania – kierują akty oskarżenia przeciwko członkom zarządu, niezależnie od udział np. księgowej lub biura rachunkowego w powstaniu nieprawidłowości.
Co więcej, tego rodzaju kwalifikacja w praktyce występuje często jako przestępstwo samoistne, niezwiązane z żadnymi innymi czynami. Powyższe oznacza, że osoba fizyczna może odpowiadać karnie za niepopełnienie czynności czysto formalnej, której znaczenie materialne – z punktu widzenia interesu publicznego – może być znikome. Paradoksalnie zatem prezes spółki może odpowiadać karnie za niezłożenie sprawozdania finansowego w okresie zawieszenia działalności gospodarczej, mimo że nie wystąpił żaden obrót ani dochód, a sam fakt zawieszenia – jak błędnie zakłada wielu przedsiębiorców – miał wyłączać obowiązki sprawozdawcze. Ten stan rzeczy wywołuje pytania o adekwatność represji karnej do rzeczywistego ciężaru czynu i skłania do poszukiwania instrumentów łagodzących konsekwencje prawne takich sytuacji.
W takich przypadkach zastosowanie może znaleźć instytucja warunkowego umorzenia postępowania karnego, która – przy spełnieniu warunków określonych w art. 66 § 1 kodeksu karnego – pozwala zakończyć postępowanie bez wyroku skazującego. Warunkowe umorzenie może zostać orzeczone, jeżeli czyn nie budzi wątpliwości co do okoliczności jego popełnienia, jego społeczna szkodliwość nie jest znaczna, a oskarżony nie był wcześniej karany za przestępstwo umyślne. Przepis ten ma zastosowanie również do czynów zagrożonych karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności – co spełnia art. 77 ustawy o rachunkowości., który przewiduje sankcję do 2 lat pozbawienia wolności lub grzywny, albo obu tych kar łącznie. W ramach warunkowego umorzenia postępowania sąd wyznacza okres próby od roku do trzech lat, w czasie którego oskarżony musi przestrzegać porządku prawnego, a w razie potrzeby może zostać zobowiązany do wykonania określonych obowiązków, np. zapłaty świadczenia na cel społeczny.
Warto przy tym podkreślić, że warunkowe umorzenie – mimo, iż formalnie wiąże się z ustaleniem winy przez sąd – nie jest wyrokiem skazującym w rozumieniu kodeksu karnego. Dzięki temu osoba, wobec której warunkowo umorzono postępowanie, może nadal pełnić funkcję w zarządzie spółki kapitałowej, ubiegać się o licencje i koncesje lub prowadzić działalność wymagającą niekaralności. Stanowisko to potwierdził m.in. Sąd Rejonowy Katowice-Wschód w Katowicach, który wyrokiem z dnia 23 czerwca 2025 r., w sprawie z zarzutu z art. 77 ustawy o rachunkowości, zastosował warunkowe umorzenie postępowania wobec Klienta naszej Kancelarii, uznając, że uchybienie miało charakter incydentalny, a oskarżony naprawił jego skutki poprzez złożenie stosownych sprawozdań i podjął odpowiednie działania organizacyjne w spółce.
Równocześnie należy pamiętać, że w przypadku poniesienia przez członka zarządu szkody (np. w związku z koniecznością zapłaty grzywny, kosztów procesu czy strat reputacyjnych), przysługuje mu roszczenie regresowe wobec osoby lub podmiotu, który faktycznie dopuścił się zaniedbania – np. księgowej lub biura rachunkowego. Odpowiedzialność taka oparta jest na przepisach kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i n. k.c.) i może obejmować zarówno szkodę rzeczywistą, jak i utracone korzyści. W takich przypadkach konieczna jest jednak precyzyjna analiza zakresu obowiązków stron, ocena winy oraz związku przyczynowego.
Na tle coraz częstszych przypadków ścigania formalnych uchybień w rachunkowości jako przestępstw, warunkowe umorzenie postępowania jawi się jako rozsądny środek wyważenia interesu publicznego z zasadą proporcjonalności represji karnej. Należy jednak pamiętać, że wnioskowanie przed sądem o zastosowaniu tej instytucji zależy od wczesnego i właściwego przygotowania linii obrony, złożenia stosownego wniosku oraz wykazania spełnienia wszystkich przesłanek ustawowych.
